Wat is een vrouw?

Over het filosofisch concept 'familiegelijkenissen' en waarom een eenvoudige vraag zo moeilijk te beantwoorden is

Op twitter is er een bepaalde twittertroll die de vraag zit te stellen ‘wat is een vrouw’. Hieronder een illustratie, maar er zijn veel meer momenten dat deze persoon dat vraagt. Voor alle duidelijkheid: ik ga hier niet beantwoorden ‘wat een vrouw is’. Niet echt, allesinds. Je zal wel zien.

Wat deze vraagsteller doet, is een essentialistische vraag stellen. Deze persoon stelt de vraag alsof er essentie is aan ‘vrouw’-zijn, dat universeel, oncontroversieel en onveranderlijk is. Het probleem daarmee is: dat is helemaal niet.

Laten we even een detour nemen naar twee gelijkaardige vragen.

Wat is een stoel? Kijk eens naar de afbeelding hieronder. Zijn dat volgens jou allemaal stoelen? Een stoel wordt in de Vandale gedefinieerd als: ‘zitmeubel voor één persoon, van verschillende vorm:’ maar zou je echt een zetel omschrijven als een stoel? Zou je een kruk omschrijven als een stoel? Zou je een schommelstoel, ondanks dat het woord stoel er zelfs instaat, als een stoel omschrijven?

Een gelijkaardig (en bekender) voorbeeld komt van Wittgenstein, die met deze theorie afkwam, zelf. Wat is een spel? Het probleem met ‘een spel’ is dat heel veel spellen (bordspellen, actieve spelle, etc.) allemaal verschillende maar overlappende regels hebben. Dammen en Pokémon videogame spelen, zijn allebei een spel maar hebben bitter weinig gemeen met elkaar. Hier is de bekende passage van Wittgenstein daarover in zijn Philosophical Investigations:

Consider, for example, the activities that we call ‘games’. I mean board-games, card-games, ball-games, athletic games, and so on. What is common to them all? – Don’t say: ‘They must have something in common, or they would not be called “games”’ – but look and see whether there is anything common to all. – For if you look at them, you won’t see something that is common to all, but similarities, affinities, and a whole series of them at that. (§66)

Wittgenstein kwam af met het concept van ‘familie-gelijkenissen’, dat veel beter de rijke menselijke ervaring vat dan het zoeken naar ‘essenties’ (een zoektocht die terug gaat op Plato).

Family Resemblance gaat over het feit dat al deze heren familie zijn van elkaar en toch zijn er geen kenmerken die ze allemaal hebben. Ze hebben meer en minder overlappingen met elkaar maar geen van 1 heeft alle kenmerken, geen van hen heeft dé essentie dat hen dié familie maakt. De theorie is genoemd naar families want dat is hoe families werken: broers, zussen, neven, nichten, etc. hebben allemaal gelijkaardige kenmerken, maar het is heel onwaarschijnlijk dat er iemand is die alle ‘essentiële’ kenmerken van ‘die’ familie heeft.

Natuurlijk zijn essenties mogelijk. In wiskunde hebben we heel veel zaken die we gedefinieerd hebben, en die dus volgens die essentie iets moeten zijn. We kunnen natuurlijk ervoor kiezen om voor bepaalde zaken essenties te kiezen. Je kan bijvoorbeeld kiezen om een vrouw te definiëren als iedereen met een vagina en baarmoeder. Maar dan hebben we een probleem dat sommige vrouwen wel degelijk XY-chromosomen kunnen hebben. Of we zeggen: ‘vrouwen zijn mensen die geen XY-chromosomen hebben’, maar het is raar om mensen met werkende vrouwelijke geslachtsorganen, die zichzelf als vrouw beschouwen en ook sociaal zo erkend worden, niét als vrouw te (h)erkennen.

In 1975 werd er vb een test gedaan waar mensen een categorie kregen en dan een hoop termen. Ze moesten zeggen of de voorbeelden die ze krijgen een goede of slechte representatie waren van de categorie die ze kregen. Hieronder zie je hoe mensen antwoorden. Het illustreert ook verder: categorieën zijn niet per se ‘ja’ of ‘nee’ in mensen hun hoofd.

Om dan terug te komen: wat is een vrouw? Onze twittertroll zou graag een essentialistische definitie hebben. Maar het probleem is dat elke essentialistische definie problemen zal geven. Als we gewoon kijken naar de wikipedia pagina over ‘vrouw’ zien we dat daar aandacht gespendeerd wordt aan primaire, secundaire en tertaire geslachtskenmerken. De meeste vrouwen hebben gelijkaardige kenmerken van geslachtskenmerken en chromosomen. Maar volgt daaruit dat een essentialistische definitie de beste is?

Een essentialistische definitie is ongetwijfeld goed voor kleine kinderen om hen basisverschillen aan te leren. Je begint immers ook bij ‘dieren’ en ‘mensen’ om dan ‘dieren’ langzamerhand verder onder te verdelen naarmate er meer en meer informatie wordt geleerd doorheen het leven.

Op dezelfde manier is het waarschijnlijk nuttig om naar dit soort gender- en seksediscussies te kijken. Het gender ‘vrouw’ (en zelfs het geslacht ‘vrouw’) zijn in heel veel zaken ondubbelzinnig eenvoudig. Maar soms is dat niet en dan moeten we meer gaan kijken naar familiegelijkenissen. De wereld bestaat uit meer dan essentialistische ‘mannen’ en ‘vrouwen’ dat twee volledig afgescheiden categorieën die ondubbelzinnig en eenvoudig te definiëren zijn. Het wordt tijd voor twittertrolls om op te groeien uit het wereldbeeld dat hen als kind is aangeleerd. De wereld is complexer dan dat.