Ter verdediging van tolerantie

Een post over het belang van tolerantie binnen liberalisme

Oct 04, 2024

Inleiding

Tolerantie is een fundamentele onderdeel van liberalisme. Het verwijst naar het vermogen om meningsverschillen, culturele diversiteit en levenswijzen te tolereren, zelfs wanneer deze verschillen aanzienlijk zijn van de eigen overtuigingen of gebruiken. Dit staat tegenover verdraagzaamheid, wat betekent dat je bepaalde zaken niet erg vind. Tolerantie is datgene dat je nodig hebt wanneer je iets vervelend (of op een andere wijze negatief vindt) maar toch tolereert. Je laat het bestaan in je omgeving. Wat anders is dan verdraagzaamheid: dat is de term die je gebruikt als je iets helemaal niet erg of onaangenaam vindt om te beginnen.

Kom gerust mee praten over deze tekst hier!

De uitdaging van samenleveen is: hoe kunnen verschillende groepen mensen vreedzaam samenleven. In liberale samenlevingen is tolerantie de hoeksteen van politieke en sociale cohesie. Veralgemeende verdraagzaamheid is (waarschijnlijk) onmogelijk, maar tolerantie is een veel lagere (en dus haalbaardere) doelstelling. Door ruimte te bieden aan verschillende ideeën en levensstijlen, voorkomt tolerantie dat conflicten escaleren en beschermt het de vrijheid van het individu.

In dit essay zal worden onderzocht waarom tolerantie essentieel is in een liberale samenleving. Het zal verschillende argumenten voor tolerantie presenteren, variërend van de politieke en pragmatische voordelen tot de morele noodzaak ervan. Ook zal aandacht worden besteed aan de uitdagingen en beperkingen van tolerantie, met als doel een dieper inzicht te bieden in hoe tolerantie de liberale samenleving versterkt en handhaaft.

Deel 1: De fundamentele waarde van tolerantie in het liberalisme

Dit vereist een diep respect voor pluralisme, waarbij het samenleven van uiteenlopende morele en culturele visies mogelijk wordt gemaakt zonder dwang of onderdrukking. Liberale samenlevingen streven ernaar deze verschillen te harmoniseren door tolerantie centraal te stellen in hun politieke en sociale instituties.

De liberale traditie beschouwt tolerantie als een essentieel element om vrijheid van geweten en vrijheid van associatie te waarborgen. De vrijheid van geweten is het recht van individuen om zelf te bepalen welke overtuigingen en waarden zij aanhangen zonder inmenging van de staat of andere autoriteiten. Zonder tolerantie zou deze vrijheid onmogelijk zijn, omdat het opleggen van één dominante moraal of religie de vrijheid van individuen zou onderdrukken.

Individuen moeten de vrijheid hebben om hun eigen keuzes te maken over wat zij als goed of waardevol beschouwen, zonder de druk om zich te conformeren aan een overheersende ideologie of moraal . In dit opzicht stelt de liberale samenleving het individu centraal, met de nadruk op het beschermen van persoonlijke vrijheden. Tolerantie zorgt ervoor dat individuen en groepen zichzelf kunnen uiten en zich kunnen associëren met anderen die hun overtuigingen delen, zonder angst voor vervolging.

Vrijheid van associatie is een andere essentiële pijler van het liberalisme. Dit houdt in dat individuen vrij moeten zijn om zich te organiseren en te verenigen met anderen die hun waarden en overtuigingen delen. Tolerantie stelt burgers in staat om zich aan te sluiten bij religieuze, politieke of culturele groeperingen zonder angst voor discriminatie of vervolging. Een bekend voorbeeld is het recht op het vormen van politieke partijen in democratische samenlevingen. Het is dankzij tolerantie dat partijen met uiteenlopende ideologische standpunten kunnen floreren en deelnemen aan het politieke proces, wat zorgt voor een levendig en divers publiek debat .

Tolerantie in relatie tot diversiteit

In een diverse samenleving is tolerantie onmisbaar voor sociale cohesie. Wanneer er sprake is van culturele en morele diversiteit, zoals in veel moderne samenlevingen, is het vermogen om verschillen te accepteren cruciaal voor een vreedzaam samenleven. Een samenleving die diversiteit omarmt en tolereert, voorkomt dat verschillen leiden tot conflicten en biedt een kader waarin verschillende groepen hun eigen waarden en overtuigingen kunnen blijven koesteren . Tolerantie zorgt ervoor dat zowel meerderheidsgroepen als minderheden de ruimte krijgen om naast elkaar te bestaan, zonder dat de ene groep de andere domineert.

Geschiedenis laat zien wat er gebeurt in samenlevingen waar tolerantie ontbreekt. In landen waar culturele en religieuze intolerantie de overhand heeft, zoals tijdens de godsdienstoorlogen in Europa in de zestiende en zeventiende eeuw, leidde dit vaak tot bloedige conflicten. Het is juist de erkenning van de waarde van tolerantie in liberale samenlevingen die voorkomt dat soortgelijke tragedies zich herhalen. In een wereld waar morele en religieuze diversiteit een gegeven is, vormt tolerantie de sleutel om vreedzaam samenleven mogelijk te maken.

Deel 2: Waarom pro tolerantie zijn?

Tolerantie als voorwaarde voor politieke legitimiteit

Een belangrijk argument voor tolerantie in een liberale samenleving is dat het een belangrijke voorwaarde vormt voor politieke legitimiteit. In samenleving zoals de onze (maar eigenlijk in eender welke samenleving) bestaan verschillende groepen met uiteenlopende overtuigingen, culturele achtergronden en morele opvattingen. Zonder een politieke toewijding tot tolerantie zou een samenleving proberen een homogene cultuur of ideologie op te leggen aan alle burgers, wat vaak leidt tot uitsluiting of onderdrukking van minderheidsgroepen. Het gevolg hiervan is een verlies aan legitimiteit voor het politieke systeem, omdat het vertrouwen en de instemming van burgers essentieel zijn voor het functioneren van een democratische staat.

Een voorbeeld van politieke legitimiteit die afhankelijk is van tolerantie kan worden gezien in de werking van grondwetten in liberale democratieën. De Amerikaanse grondwet, bijvoorbeeld, beschermt de vrijheid van meningsuiting, religie en vereniging. Deze fundamentele vrijheden zijn onlosmakelijk verbonden met het concept van tolerantie. Burgers accepteren de wet en het politieke systeem omdat zij de garantie hebben dat hun overtuigingen, ongeacht hoe afwijkend, worden beschermd. Zonder deze garanties zou het moeilijk zijn om de steun van verschillende bevolkingsgroepen te behouden, en dit zou de stabiliteit van het politieke systeem in gevaar brengen. Het is daarom dat ook het idee van een dominante ‘leidcultuur’ eerder contraproductief en zelfs gevaarlijk is. Mensen zullen zich sowieso eerder integreren, maar dat integreren zal daarom niet lopen zoals wat de machthebbers (of de ‘kiezers’) het voorstellen. Als je verwacht dat mensen exact dat doen dat je van hen verwacht, zullen ze altijd te kort schieten, want mensen hebben het ongelooflijke talent om, in vrijheid, andere keuzes te maken dan wat jij zou willen dat ze maken. Dat is… nu eenmaal wat vrijheid is.

Tolerantie en het voorkomen van moreel absolutisme

Een ander argument voor tolerantie is dat het helpt moreel absolutisme te voorkomen. In samenlevingen waar één moraal of religie dominant is en andere opvattingen worden onderdrukt, dreigt het gevaar van dogmatisme en extremisme. Moreel absolutisme houdt in dat één overtuiging als absoluut waar wordt gezien, terwijl alle andere standpunten als verkeerd of immoreel worden beschouwd. Dit leidt vaak tot de verwerping of zelfs de vervolging van minderheidsgroepen en dissidenten. Ik ben niet per se bang dat we binnenkort mensen die ‘anders’ denken zullen vervolgen, maar de manier waarop de Vlaamse overheid en, zeker, in Nederland de Nederlandse overheid het nieuwkomers en hun (klein)kinderen lastig wilt maken is een spijtige evolutie. Dit zal zorgen dat de weerstand alleen maar groter zal worden, waardoor integratie en vreedzaam samenleven bemoeilijkt zal worden.

Liberale samenlevingen erkennen de feilbaarheid van menselijke oordelen. Tolerantie stelt ons in staat te accepteren dat we niet altijd het monopolie op de waarheid hebben. Ik ben geen grote fan van John Stuart Mill maar hij betoogde wél terecht dat het toestaan van verschillende opvattingen in het publieke debat een cruciale rol speelt in de zoektocht naar waarheid. Niet omdat er een soort van competitieve ‘market for truth’ is waar waarheid zal overwinnen… maar omdat elke specifieke overheid incompetent en moreel onbetrouwbaar is om daarin een scheidsrechter te zijn. Zelfs is deze ‘market for truth’ niet goed, toch is het nog altijd waar dat door afwijkende meningen te tolereren, samenlevingen de kans krijgen om zwakke argumenten te weerleggen en sterke, goed gefundeerde ideeën naar voren te brengen. Dit leidt tot een robuuster en beter geïnformeerd publiek debat. Het is niet per se een goed functionerend systeem, maar het is beter functionerend systeem dan een systeem waar de overheid censuur mag toepassen ‘voor het goede’.

Pragmatische voordelen van tolerantie

Naast de morele en politieke argumenten biedt tolerantie ook praktische voordelen voor de stabiliteit en het welzijn van een samenleving. In een diverse samenleving kan intolerantie leiden tot conflicten, polarisatie en zelfs geweld. Tolerantie daarentegen biedt een vreedzame manier om met verschillen om te gaan. Jij hebt jouw vrijheid en ik de mijen en zo kunnen we naast elkaar bestaan. Door de rechten van individuen en groepen te beschermen om hun eigen waarden en overtuigingen te behouden, wordt het risico op maatschappelijke onrust aanzienlijk verminderd.

Een goed voorbeeld van de pragmatische voordelen van tolerantie kan worden gezien in landen zoals Nederland, dat historisch gezien bekend staat om zijn tolerantie ten opzichte van religieuze en politieke verschillen. (Helaas is de recente overheid een breuk met deze rijke traditie.) Deze tolerantie heeft niet alleen bijgedragen aan de interne stabiliteit van het land, maar heeft ook zijn reputatie als centrum van handel en diplomatie versterkt. Samenlevingen die openstaan voor verschillende ideeën en achtergronden, wat op zijn beurt economische groei en culturele uitwisseling bevordert.

Deel 3: Het belang van tolerantie voor de liberale politieke orde

Tolerantie als fundament voor een open samenleving

Tolerantie is de hoeksteen van een open samenleving, waarin verschillende groepen vreedzaam naast elkaar kunnen bestaan. Liberale samenlevingen streven ernaar burgers de vrijheid te geven hun eigen overtuigingen en levensstijlen te volgen, zonder opgelegd te worden door een centrale macht of dominante ideologie. Tolerantie maakt het mogelijk voor mensen met uiteenlopende achtergronden om samen te werken en een gemeenschappelijk politiek leven te delen. Zoals Chandran Kukathas betoogt, vereist een vrije samenleving een “archipel van verschillende gemeenschappen,” waarbij iedere gemeenschap haar eigen waarden en normen mag behouden, zolang zij de fundamentele rechten van anderen respecteert.

Het is verleidelijk om deze ‘fundamentele rechten’ hyperbolisch te interpreteren, tot op het punt van ‘een fundamenteel recht om niet geconfronteerd te worden met de islamitische hoofddoek want dat is het ‘opdringen’ van hun religie’. Maar dat soort interpretaties zijn, natuurlijk, geen good faith interpretatie van fundamentele rechten, dat eerder terughoudend en beperkt geïnterpreteerd moet worden.

Een goed voorbeeld van hoe tolerantie het fundament vormt van een open samenleving is de manier waarop vrijheid van godsdienst wordt beschermd in veel liberale democratieën. In Westerse landen hebben individuen (doorgaans) het recht om hun religie vrij te beoefenen, ongeacht de religieuze overtuigingen van de meerderheid van de bevolking. Dit stelt burgers in staat om hun eigen morele en spirituele keuzes te maken, zonder bang te hoeven zijn voor vervolging of discriminatie. Hierdoor kunnen diverse religieuze gemeenschappen vreedzaam naast elkaar bestaan en bijdragen aan een dynamische samenleving waarin verschillende perspectieven worden gewaardeerd.

Tolerantie en vrijheid van meningsuiting

Tolerantie is ook nauw verbonden met de vrijheid van meningsuiting, een van de fundamentele vrijheden in liberale democratieën. Het vermogen om vrijuit te spreken en standpunten te uiten, zelfs als deze controversieel of onpopulair zijn, is een cruciaal element van politieke vrijheid. Tolerantie zorgt ervoor dat deze vrijheid wordt beschermd, zelfs wanneer meningsverschillen sterk zijn. In een liberale samenleving mogen burgers hun standpunten uiten zonder angst voor censuur of represailles, zolang zij de rechten van anderen niet schenden. Dit creëert een open ruimte voor debat, waar verschillende ideeën kunnen worden onderzocht, uitgedaagd en verdedigd. (En, vooral: het creëert een samenleving waar de overheid niet bepaald welke meningen vervolgd worden en welke niet.)

Soms wordt er onder het mom van tolerantie wetten ingevoerd die de vrijheid van meningsuiting inperken. Dit is mijn inziens een grove fout. Het principe van tolerantie vereist juist dat wetten tegen haatzaaien illegitiem zijn en bekritiseerd moeten worden. Zelfs het argumenteren voor haat, hoe weerzinwekkend ook, valt onder het recht op vrije meningsuiting, zolang het geen directe schending van rechten inhoudt. Het uiten van de opvatting dat bepaalde rechten geschonden zouden moeten worden, is zelf geen daadwerkelijke schending van die rechten en behoort daarom legaal te blijven. Een liberale samenleving moet dergelijke meningen tolereren, omdat ze onderdeel zijn van het bredere debat en de vrijheid van gedachte die een vrije samenleving kenmerkt.

De rol van tolerantie in een pluralistische samenleving

In een pluralistische samenleving, waarin mensen met verschillende achtergronden en overtuigingen samenleven, is tolerantie de sleutel om conflicten te voorkomen en sociale cohesie te bevorderen. De liberale samenleving is gebaseerd op de erkenning dat er geen enkele morele of culturele visie is die door iedereen gedeeld wordt. Deze pluraliteit van waarden en opvattingen vereist een politieke en juridische structuur die ruimte biedt aan diversiteit zonder dat de rechten van minderheden worden geschonden. Tolerantie biedt een modus vivendi, een manier van samenleven waarin verschillende groepen vreedzaam naast elkaar kunnen bestaan zonder gedwongen te worden hun overtuigingen op te geven.

Conclusie

Tolerantie is de ruggengraat van een liberale samenleving. Het is de waarde die ervoor zorgt dat individuen en groepen vrij kunnen leven volgens hun eigen overtuigingen en praktijken, terwijl ze tegelijkertijd de rechten en vrijheden van anderen respecteren. In een wereld die steeds diverser en complexer wordt, is tolerantie niet alleen een morele noodzaak, maar ook een praktische vereiste voor politieke legitimiteit en sociale stabiliteit.

Tolerantie is meer dan een instrumentele waarde; het is de basis van vrijheid, diversiteit en respect voor de menselijke waardigheid. In een liberale samenleving moet het daarom worden gekoesterd en beschermd als een van de belangrijkste pijlers van onze politieke en sociale orde.